Νοσταλγία του παρελθόντος

Η λέξη «νοσταλγία», αν και αρχαιοπρεπής, απουσιάζει από τα κλασικά κείμενα. Τη δημιούργησε ένας Ελβετός γιατρός, ο Johannes Hofer  για να κατονομάσει την ιδιαίτερη θλίψη που κυρίευσε τους ξενιτεμένους στρατιώτες. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι συνδύασε δύο ελληνικούς όρους, που σημαίνουν «επιστροφή στην πατρίδα» και «πόνος», δεδομένου ότι η ιατρική ανέκαθεν αντλούσε από τη γλώσσα μας. Πρόκειται δηλαδή, για μια ελληνική λέξη που φέρει την υπογραφή ενός Ελβετού.[1]

Το ακούς συχνά στις συζητήσεις στις καφετέριες στις παρέες, το λένε πολλοί, ανεξαρτήτως ηλικίας. Οι φράσεις κοινές σχεδόν… «Παλιά ήταν καλύτερα»…» ή «Πώς έχουμε γίνει έτσι».

Τι είναι εκείνο όμως, που κάνει αρκετούς σήμερα να «νοσταλγούν» τα παλιότερα χρόνια; Προφανώς η νοσταλγία εκκινείται πολλές φορές από ατομικές αναμνήσεις, όπως η ανάμνηση και τα συναισθήματα που   μας δημιουργεί μια ξεχασμένη φωτογραφία, με την οποία ο παρατηρητής εξιδανικεύει την εποχή, παραμερίζοντας τις όποιες δυσκολίες υπήρχαν κατά την εποχή της λήψης της φωτογραφίας. Επομένως η νοσταλγία πολλές φορές βοηθάει το άτομο να βρει μέσα του προσωπικές ισορροπίες, οι οποίες λειτουργούν εξισορροπητικά, ομοιοστατικά, όπως λένε οι ψυχολόγοι.[2] 

Όταν όμως η νοσταλγία, ως διαδικασία, γίνεται ομαδική, τότε προκύπτουν συλλογικές αυταπάτες, που δεν είναι τόσο αθώες. Κι αυτό γιατί η συλλογική νοσταλγία, είναι πλαισιωμένη από στοιχεία επίκτητα και εξιδανικευμένα με σκοπό την ισχυροποίηση της πολιτικής ή κοινωνικής ομάδας που την ανασύρει.   

Σε νοσταλγικές διαθέσεις βασίστηκαν τα σύγχρονα εθνικά κράτη στην προσπάθεια τους να διασφαλίσουν την ταυτότητα τους ή να εκφράσουν κοινωνική συνοχή και να δομήσουν κοινωνικές σχέσεις. Οι νοσταλγικές διαθέσεις των υπό δημιουργία εθνικών κρατών εφαρμόστηκε με ενθουσιασμό σε πολυάριθμες χώρες μέσω της παράδοσης.[3] Έτσι, θέλοντας να  προσεγγίσουμε ουσιαστικότερα το θέμα  και στη συνέχεια να δώσουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα, θα σταθούμε και θα αναδείξουμε το πώς μία  ατομική νοσταλγία μετατρέπεται σε κοινωνική και πολιτική.

Στη Γερμανία του 18ου αιώνα οι Γερμανοί αστοί διανοούμενοι ασκούν έντονη κριτική στη γερμανική αριστοκρατία η οποία, πέρα από το στυγνό δεσποτισμό που επιδείκνυε, ήταν ανυπόφορα ματαιόδοξη αφού, είχε υιοθετήσει ενθουσιωδώς όχι μόνο την εθιμοτυπία αλλά και τη γλώσσα της γαλλικής αυλής.  Απέρριψε  τα γερμανικά ως γλώσσα τραχιά και αδέξια και κατάλληλη μόνο για τα κατώτερα κοινωνικά  στρώματα. Η αντιπαράθεση αυτή θα αποκτήσει ολοένα και εντονότερα χαρακτηριστικά αντιπαράθεσης μεταξύ της αυτόχθονης γερμανικής γλώσσας και παράδοσης και των ξενόφερτων ηθών.  Έτσι, αρχικά ο Johann Elias Schlegel, και λίγο αργότερα στις δεκαετίες του 1770 και 1780 ο Johann Gottfried Herder με μια σειρά αισθητικών δοκιμίων που δημοσίευσε, τονίζει τη σπουδαιότητα και την ομορφιά της γερμανικής λαϊκής παράδοσης, της κελτικής και της μεσαιωνικής γοτθικής τέχνης, που είχαν στιγματιστεί ως πρωτόγονες, βάναυσες και χοντροκομμένες σε σύγκριση με τη γαλλική τέχνη. Ο Herter με το έργο του διακηρύσσει ότι μόνο η καλλιέργεια της μνήμης και της γλώσσας μπορεί να κάνει ένα λαό να βγει από την βαρβαρότητα.     

 Οι αντιλήψεις του  Herder είχαν ισχυρό αντίκτυπο στις αισθητικές, πολιτικές και επιστημονικές εξελίξεις.[4] Στη  δεκαετία του 1770 οι ιδέες του υιοθετήθηκαν με ενθουσιασμό από την κίνηση  των νέων  Γερμανών συγγραφέων που ονομάστηκε Θύελλα και Ορμή[5] στην οποία πρωταγωνίστησε  ο νεαρός τότε Γκαίτε, ενώ στα τέλη του αιώνα οι ίδιες αυτές ιδέες αποτέλεσαν τη βασική έμπνευση για τη δημιουργία του κινήματος του ρομαντισμού[6], του κινήματος του εθνικισμού και τέλος του ρατσισμού[7].

Με αυτόν τον τρόπο η νοσταλγία μετατρέπεται σε ψύχωση, σε συλλογική ψύχωση. Παίρνει τις διαστάσεις της επανόρθωσης. Μια ομάδα ανθρώπων επιδιώκει να ανακτήσει τη χαμένη της τιμή μέσα από διάσπαρτες μνήμες, που θα μπορούσαν να τη βοηθήσουν να σταθεί πάλι στα πόδια της· συμβάλλει σε ένα είδος ανάστασης.

Τα ιστορικά παραδείγματα πάμπολλα και φυσικά δεν απουσιάζουν από την χώρα μας.  Αρκεί να σταθούμε στους νοσταλγούς της «μεγάλης ιδέας»[8], νεφελώδους και απροσδιόριστης, που οδήγησε σε συμφορά, και  έμεινε στην ιστορία με το όνομα «Μικρασιατική καταστροφή»[9]. Σήμερα οι Έλληνες συχνά επαναφέρουν στη μνήμη τους τη μικρασιατική καταστροφή, χωρίς όμως να αναζητούν να παραδειγματιστούν από τις αιτίες που την προκάλεσαν.

Οι άνθρωποι πάντοτε, είτε συλλογικά είτε ατομικά, νοσταλγούν μια εποχή. Τι είναι εκείνο όμως που κάνει αρκετούς σήμερα να «νοσταλγούν» τα παλιότερα χρόνια; Προφανώς κάποια  προβλήματα που βιώνουν σήμερα. Ειδικά οι νεώτεροι που δε βίωσαν συγκεκριμένα γεγονότα και καταστάσεις και ως εκ τούτου δεν μπορούν να έχουν συγκεκριμένο μέτρο σύγκρισης, απλά συγκρίνουν τη σημερινή σχετικά άσχημη κατάσταση με την νοσταλγία του υποτιθέμενου καλύτερου παρελθόντος.

Έτσι φαίνεται να νοσταλγούν τη δεκαετία του 60, όταν ο μέσος όρος του προσδόκιμου ζωής των Ελλήνων ήταν τα 65 χρόνια, ενώ σήμερα είναι τα 80,43.[10] Φαίνεται να νοσταλγούν τη δεκαετία του 60, όταν την περίοδο αυτή 1.600.000 Έλληνες έφυγαν μετανάστες, ενώ η ελληνική επαρχία κυριολεκτικά ερημώθηκε με την εσωτερική μετανάστευση στα αστικά κέντρα.[11] Νοσταλγούν τη δεκαετία κατά την οποία πάνω από τους μισούς Έλληνες ήταν αναλφάβητοι, που η οικονομία της Ελλάδας βασιζόταν στα μεταναστευτικά εμβάσματα και λίγο στη ναυτιλία[12].

Βλέπουμε ότι το φαινόμενο της νοσταλγίας  συναντάται στο σύνολο της ανθρώπινης δραστηριότητας, από την ατομική στη συλλογική, και από την πολιτική στην καταναλωτική. Οι καταναλωτικές και οι κινηματογραφικές  εταιρείες, χρησιμοποιούν τη νοσταλγία για να τοποθετήσουν τα προϊόντα τους σε προνομιακή θέση στην καταναλωτική προτίμηση.

Από τα παραπάνω συνάγεται ότι η προσέγγιση της νοσταλγίας  και του παρελθόντος  έχει τόσες διαστάσεις, όσες και οι τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Οτιδήποτε το άτομο πράττει ή σκέφτεται, οτιδήποτε φαντάζεται για το μέλλον, περνάει ακαριαία στο παρελθόν και μετατρέπεται σε αντικείμενο κατάλληλο για ιστορική έρευνα.[13] Η ιστορία δεν μπορεί να είναι παρά μια συζήτηση πάνω σε αυτές τις ιστορίες. Ο καθένας δημιουργεί τα δικά του συμπεράσματα και προχωράει τη δική του πορεία σκέψης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αντώνης Κόντης κ.α΄, Αίτια, Χαρακτηριστικά και Ρύθμιση της Αποδημίας, Ελληνισμός της Διασποράς, Τόμος Β΄, Ο Ελληνισμός της Διασποράς στην Ευρώπη, Ε.Α.Π., Πάτρα 2003

David Cannadine, Τι είναι ιστορία σήμερα;, μετ. Κώστας Αθνασίου, νήσος 2007

Πασχαλίδης Γρηγόριος κ.α΄., Εισαγωγή στην έννοια του πολιτισμού, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, Τόμος Α΄, Η Έννοια του Πολιτισμού Όψεις Του Ελληνικού Πολιτισμού, Ε.Α.Π., Πάτρα 1999

Eric Hobsbawm, Η Επινόηση της Παράδοσης, Θεμέλιο

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ

Κατερίνα Τζανοπούλου-Καβουσανου, Νοσταλγία, συναίσθημα με θετικό ή αρνητικό πρόσημο; https://www.e-psychology.gr/, 27/4/2019

Ο Κωλέττης και η Μεγάλη Ιδέα, https://el.wikipedia.org

Κωστής Χριστοδούλου, Η μέση ηλικία στην Ελλάδα την δεκαετία του '60, σήμερα και το 2060, https://www.news247.gr

Η μετανάστευση το '60 και τώρα: Ομοιότητες και διαφορές στα προφίλ των Ελλήνων μεταναστών, https://www.iefimerida.gr

Μικρασιατική Καταστροφή, https://el.wikipedia.org

Στατιστική της φυσικής κινήσεως του πληθυσμού της Ελλάδος έτους 1965, http://dlib.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE

Χάρις Κατσούλα, Όψεις της μεταναστευτικής κίνησης από και προς την Ελλάδα από το 1955 μέχρι σήμερα, Διπλωματική Εργασία , Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης,  http://www.ekdd.gr/ekdda/files/ergasies_esdd/14/2/514.pdf

http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-C103/395/2617,10275/

https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/2937/3/02-chapter10.pdf

---

[1] Κατερίνα Τζανοπούλου-Καβουσανου, Νοσταλγία, συναίσθημα με θετικό ή αρνητικό πρόσημο; https://www.e-psychology.gr/, 27/4/2019

[2] http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-C103/395/2617,10275/

[3] Eric Hobsbawm, Η Επινόηση της Παράδοσης, Θεμέλιο, σ. 297

[4] Πασχαλίδης Γρηγόριος κ.α΄., Εισαγωγή στην έννοια του πολιτισμού, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, Τόμος Α΄, Η Έννοια του Πολιτισμού Όψεις Του Ελληνικού Πολιτισμού, Ε.Α.Π., Πάτρα 1999, σ. 34-35

[5] Πρόκειται για ένα ρεύμα πολιτικό και λογοτεχνικό ταυτοχρόνως που  έλαβε χώρα κυρίως στη Γερμανία του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα. Διαδέχεται την περίοδο του Διαφωτισμού αντιτιθέμενο σε αυτήν, καθώς προοιωνίζεται τον Ρομαντισμό. (https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/2937/3/02-chapter10.pdf)

[6] Ο Ρομαντισμός, ενώ αρχικά είχε  έναν έντονο  πατριωτικό χαρακτήρα  εξαιτίας  της γαλλογερμανικής  διένεξης του 1792-1815 , ακολούθως διαδόθηκε στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες ενθαρρύνοντας την επανεκτίμηση της λαϊκής  ποίησης , και παράδοσης,   καθώς και την αξιοποίηση  τους από μια συνειδητά πλέον αυτοαποκαλούμενη εθνική λογοτεχνία και τέχνη. Εδώ είναι που βρίσκουμε και την συγγένεια του ρομαντισμού  με το πολιτικό φαινόμενο που συνδέθηκε με τις ιδέες του Χέρντερ, τον εθνικισμό. 

[7] Η ιδέα, του Herder περί της ποικιλομορφίας της ανθρώπινης φύσης έμελλε να στιγματίσει ολόκληρη τη μεταγενέστερη ευρωπαϊκή σκέψη  με τραγικά αποτελέσματα. Γύρω στα 1830, ο Γερμανός καθηγητής των πολιτικών επιστημών Φρήντριχ Λιστ  υποστήριζε ότι η γερμανική φυλή έχει επιλεγεί από τη Θεία πρόνοια να κυβερνήσει τον κόσμο και να εκπολιτίσει τις άγριες χώρες.

[8] Ο Κωλέττης και η Μεγάλη Ιδέα, https://el.wikipedia.org, 29/4/2019

[9] Μικρασιατική Καταστροφή, https://el.wikipedia.org, 29/4/2019

[10] Κωστής Χριστοδούλου, Η μέση ηλικία στην Ελλάδα την δεκαετία του '60, σήμερα και το 2060, https://www.news247.gr , 29/4/2019

[11] α) Στατιστική της φυσικής κινήσεως του πληθυσμού της Ελλάδος έτους 1965, http://dlib.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE, 29/4/2019

Β) Αντώνης Κόντης κ.α΄, Αίτια, Χαρακτηριστικά και Ρύθμιση της Αποδημίας, Ελληνισμός της Διασποράς, Τόμος Β΄, Ο Ελληνισμός της Διασποράς στην Ευρώπη, Ε.Α.Π., Πάτρα 2003, σ. 50

Γ) Η μετανάστευση το '60 και τώρα: Ομοιότητες και διαφορές στα προφίλ των Ελλήνων μεταναστών, https://www.iefimerida.gr, 29/4/2019

[12] Χάρις Κατσούλα, Όψεις της μεταναστευτικής κίνησης από και προς την Ελλάδα από το 1955 μέχρι σήμερα, Διπλωματική Εργασία , Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης,  http://www.ekdd.gr/ekdda/files/ergasies_esdd/14/2/514.pdf,  29/4/2019

[13] David Cannadine, Τι είναι ιστορία σήμερα;, μετ. Κώστας Αθνασίου, νήσος 2007, σ.277