Ελλάδα: Ο Γεννήτορας του Δυτικού Πολιτισμού και η Διαχρονική Γεφυροποιός Ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή

Σε μια εποχή όπου οι γεωπολιτικές εντάσεις συσσωρεύονται και οι ισορροπίες μεταβάλλονται με ταχύτητα, η Ελλάδα επανέρχεται στο προσκήνιο ως χώρα συμβολική αλλά και ουσιαστική. Από τη μία πλευρά ακούγονται δηλώσεις ότι «η Ελλάδα ανήκει στη Δύση», από την άλλη όμως η οικονομική και εμπορική της πραγματικότητα παραμένει συνδεδεμένη με την Ανατολή, όπως έδειξαν οι πρόσφατες αντιδράσεις της Κίνας στις τοποθετήσεις της Αμερικανίδας πρέσβη και οι διαβεβαιώσεις των Ελλήνων αξιωματούχων για σεβασμό των συμφωνιών στο λιμάνι του Πειραιά. Αυτή η διττή κατάσταση συχνά εκλαμβάνεται ως αντίφαση· στην πραγματικότητα, όμως, αποτελεί το απόσταγμα τριών χιλιάδων ετών ελληνικής ιστορίας.

Η Ελλάδα δεν είναι απλώς μια ακόμη δυτική χώρα: είναι ο γεννήτορας του δυτικού πολιτισμού. Οι θεμελιώδεις έννοιες που διαμόρφωσαν τη Δύση —η λογική έρευνα, η φιλοσοφία, η δημοκρατία, το θέατρο, η πολιτική θεωρία, η επιστημονική σκέψη— ιδρύθηκαν στην ελληνική αρχαιότητα. Δεν πρόκειται για ένα απλό πολιτισμικό αποτύπωμα, αλλά για τον πυρήνα της δυτικής ταυτότητας. Η Ευρώπη μπορεί να διεκδικεί τη σύγχρονη πολιτική και οικονομική της μορφή, όμως το πνευματικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο οικοδομήθηκε είναι ελληνικό. Η συζήτηση περί «ένταξης της Ελλάδας στη Δύση» θα ήταν αδιανόητη χωρίς την προϋπόθεση ότι αυτός ο πολιτισμικός κόσμος είναι γέννημα της ελληνικής εμπειρίας.

Παρά ταύτα, η Ελλάδα δεν υπήρξε ποτέ αποκλειστικά δυτική. Από την αρχαϊκή εποχή έως σήμερα, το ελληνικό στοιχείο ανέπνεε με δύο πνεύμονες: τον πνεύμονα της Δύσης —την οποία γέννησε— και τον πνεύμονα της Ανατολής —με την οποία διατηρούσε αδιάλειπτη επαφή. Η ελληνική ναυτοσύνη και το εμπορικό δαιμόνιο έφεραν τους Έλληνες σε στενή επαφή με Μικρά Ασία, Φοινίκη, Αίγυπτο, Συρία και Μαύρη Θάλασσα. Οι εμπορικές αυτές σχέσεις δεν υπήρξαν περιθωριακές, αλλά καθοριστικές: από εκεί προήλθαν οι πρώτες γεωμετρικές γνώσεις, τεχνικές κατεργασίας μετάλλων, διοικητικές πρακτικές και καλλιτεχνικές επιρροές. Η ελληνική ταυτότητα διαμορφώθηκε, επομένως, μέσα σε μια διαρκή ανταλλαγή.

Η κορύφωση αυτής της εξωστρέφειας εμφανίζεται στον Μέγα Αλέξανδρο, ο οποίος δεν έστρεψε το βλέμμα του προς τη Δύση, αλλά προς την Ανατολή. Η εκστρατεία του δεν υπήρξε απλώς στρατιωτική· αποτέλεσε την πρώτη μεγάλη πολιτισμική παγκοσμιοποίηση, όπου ελληνικά, περσικά, αιγυπτιακά και ινδικά στοιχεία συνυφάνθηκαν σε έναν ενιαίο χώρο πολιτισμού και ανταλλαγής. Ο ελληνιστικός κόσμος που δημιουργήθηκε στην Ασία υπήρξε η πιο προωθημένη μορφή διαπολιτισμικότητας της αρχαιότητας. Αυτή η κληρονομιά καθιστά την Ελλάδα όχι μόνο ιδρυτή της Δύσης, αλλά και δημιουργό πολιτισμικών συνθέσεων με την Ανατολή.

Κατά τον μεσαιωνικό και πρώιμο νεότερο χρόνο, το Βυζάντιο και αργότερα οι Έλληνες της διασποράς συνέχισαν την εμπορική και πνευματική τους δράση στην Ανατολή. Ακόμη και υπό οθωμανική κυριαρχία, οι Έλληνες έμποροι διαχειρίστηκαν μεγάλα τμήματα του εμπορίου στη Μαύρη Θάλασσα και στην Ανατολική Μεσόγειο. Με άλλα λόγια, η Ελλάδα ουδέποτε αποκόπηκε από την Ανατολή — αντιθέτως, συνέχισε να λειτουργεί ως μεσολαβητής ανάμεσα σε δύο κόσμους που συχνά συγκρούονταν μεταξύ τους.

Αυτή η ιστορική συνέχεια εξηγεί και τη σύγχρονη συγκυρία. Οι δηλώσεις της Αμερικανίδας πρέσβη, που υπογράμμισαν την ανάγκη ενίσχυσης της αμερικανικής επιρροής σε ελληνικές υποδομές, έδωσαν το έναυσμα για την κινεζική αντίδραση, η οποία υπενθύμισε ότι η συνεργασία Ελλάδας–Κίνας έχει βαθιές ρίζες και δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται με ψυχροπολεμικούς όρους. Η ελληνική κυβέρνηση, επιμένοντας ότι θα τηρήσει τις συμφωνίες με την Cosco, δεν εξέφρασε μια πολιτική ιδιοτροπία, αλλά την αναγνώριση μιας πραγματικότητας που είναι ταυτόχρονα οικονομική και ιστορική: η Ελλάδα ήταν ανέκαθεν κόμβος ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή. Το λιμάνι του Πειραιά —που στην αρχαιότητα υπήρξε κέντρο παγκόσμιου εμπορίου— απλώς επανακτά τον διαχρονικό του ρόλο.

Το ζήτημα, επομένως, δεν είναι αν η Ελλάδα «ανήκει στη Δύση» ή «στρέφεται προς την Ανατολή». Η Ελλάδα ίδρυσε τη Δύση, αλλά δεν περιορίστηκε ποτέ σε αυτήν. Η γεωγραφία, η ιστορία και η θαλάσσια φύση της την καθιστούν οργανικά πολυκεντρική. Ο ισχυρισμός ότι «ανήκουμε στη Δύση» έχει θεσμική και πολιτική αξία, αλλά δεν αποτυπώνει την ολοκληρωμένη εικόνα της ελληνικής ταυτότητας. Η Ελλάδα είναι ο γεννήτορας της Δύσης, ο συνομιλητής της Ανατολής και ο φυσικός διαμεσολαβητής ανάμεσα σε κόσμους που συχνά αδυνατούν να επικοινωνήσουν.

Σε έναν κόσμο που επανακάμπτει σε λογικές μπλοκ, η ελληνική προοπτική δεν πρέπει να είναι αυτή του ουραγού που αποδέχεται δεδομένες ισορροπίες, αλλά αυτή του δημιουργού που γνωρίζει τη βαθύτερη δύναμή του: την ικανότητα να ενώνει εκεί όπου οι άλλοι διχάζουν. Η Ελλάδα δεν χρειάζεται να επιλέξει πλευρά — χρειάζεται να θυμηθεί ποια είναι. Μια χώρα που έδωσε στη Δύση το πνεύμα της και στην Ανατολή τη γέφυρά της. Μια χώρα που γεννήθηκε για να είναι κόμβος, όχι παρακολούθημα...

Σε αυτό το πλαίσιο, ορθά παρενέβη ο πρώην πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής, υπενθυμίζοντας δημόσια ότι η Ελλάδα δεν είναι απλώς μέλος της Δύσης αλλά γεννήτοράς της, ενώ ταυτόχρονα διατηρεί ιστορικά την ικανότητα να συνεργάζεται με την Ανατολή χωρίς να απεμπολεί την ταυτότητά της. Η παρέμβασή του ανέδειξε με σαφήνεια τη μεγάλη ιστορική αλήθεια: η Ελλάδα δεν πρέπει να επιλέξει ανάμεσα σε δύο κόσμους πρέπει να αξιοποιήσει το μοναδικό της προνόμιο να τους ενώνει.