ΨΗΦΙΑΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ - ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΜΙΛΑΕΙ - ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ

 

Ο ψηφιακός πολιτισμός είναι αναπόσπαστο μέρος τού σύγχρονου πολιτισμού. Η ψηφιοποίηση των πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών ενός πολιτιστικού οργανισμού αποτελεί πολυσύνθετο πεδίο που απαιτεί ιδιαίτερο τεχνολογικό εξοπλισμό και προσπάθεια. Δίνει όμως, τη  δυνατότητα δημιουργίας πρόσθετης αξίας. Τα σύγχρονα πολιτιστικά ιδρύματα, για να μπορέσουν να επιβιώσουν και να
εξελιχθούν στην κοινωνία του πολιτισμού και της τεχνολογίας του 21ου αιώνα, επιστράτευσαν  τα ψηφιακά μέσα για την ανάδειξη των πολιτιστικών αγαθών. Στη σύγχρονη εποχή τα μουσεία έχουν αναπροσαρμόσει τη στρατηγική τους. Η χρήση των νέων τεχνολογιών, η εφαρμογή επιχειρηματικών στρατηγικών μάρκετινγκ και η συνεχής εξέλιξη των πολιτισμικών αγαθών τους, αποτελεί πλέον κανόνα και όχι εξαίρεση. Εξάλλου, τα σύγχρονα μουσεία έχουν αποκτήσει πολυδιάστατο ρόλο που δεν καλύπτει μόνο την ενημέρωση, αλλά αφορά τη συνολική αναβάθμιση της πολιτιστικής, κοινωνικής και τουριστικής ταυτότητας μίας περιοχής.

Τα τελευταία χρόνια τα μουσεία και οι πολιτιστικοί οργανισμοί εφαρμόζουν νέες τακτικές, μέσα και τεχνολογίες εκθέσεων. Ξεχωρίζουν και παρουσιάζουν με ιδιαίτερη φροντίδα αντικείμενα, για να τα αναδείξουν, να διδάξουν και να επικοινωνήσουν με το κοινό. Φέρνουν στο φως αντικείμενα που μέχρι πρότινος δεν ήταν ορατά στο μεγαλύτερο μέρος του κοινού.  Δημοσιοποιούν και δίνουν πρόσβαση σε αντικείμενα και συλλογές μέσα από τους μουσειακούς ιστότοπους (Χουρμουζιάδη, 2017: 109).  Μ’ αυτό τον τρόπο καθιστούν το μουσειακό αντικείμενο «δημόσιο αγαθό». Συνδέουν τα αντικείμενα με την πραγματική ζωή και τα χρησιμοποιούν για να κεντρίσουν το ενδιαφέρον των επισκεπτών και να τους εμπλέξουν σε ένα διάλογο για τη χρήση, την ιστορία, τα υλικά και  το πλαίσιο ερμηνείας των αντικειμένων. Τα αντικείμενα παρουσιάζονται ταυτόχρονα υπό την οντολογική προσέγγιση, για να μιλήσουν στο κοινό για το «τι υπάρχει» και υπό την επιστημολογική προσέγγιση, βοηθώντας το κοινό να κατανοήσει και να ερμηνεύσει «αυτό που υπάρχει» (Geismar, 2018: xvi). Έτσι, θεωρείται βασικός ο ορισμός του πλαισίου αναφοράς. Ένα αντικείμενο, που είναι ένα κατάλοιπο του υλικού πολιτισμού,  γίνεται κατανοητό μόνο στην περίπτωση που ορίζεται σαφώς το πλαίσιο, οι συσχετισμοί με άλλα αντικείμενα και η απαιτούμενη συνοδευτική πληροφορία. Τα βασικά αυτά στοιχεία συγκροτούν το υλικό και νοηματικό πλαίσιο αναφοράς του αντικειμένου. Αυτό σημαίνει ότι τα αντικείμενα δεν «μιλούν από μόνα τους». Δεν έχουν ένα μοναδικό και αυτονόητο νόημα.  Τα νοήματα τους αλλάζουν σύμφωνα με το πλαίσιο ερμηνείας (Τζώνος, 2013: 31).  Σύμφωνα με τη Νίτσιου (2011: 206), οι ερμηνείες του παρελθόντος αλλάζουν ανάλογα με τα κοινωνικά και πολιτισμικά πλαίσια που τίθενται στο παρόν. Τα μουσειακά αντικείμενα αποκτούν σημασία, ερμηνεία, λειτουργία και χρήση ανάλογα με τους όρους και τις επιταγές του παρόντος (Νάκου, 2009: 25). Τα αντικείμενα λειτουργούν μέσα από την υπόσταση τους, αλλά και μέσα από τη σχέση τους με τις αναπαραστάσεις που δημιουργούνται. Οι αναπαραστάσεις δημιουργούνται από τα νοήματα που αποδίδονται στα αντικείμενα και εξαρτώνται από συγκεκριμένες πολιτισμικές συμπεριφορές. Αναλυτικότερα, στα αντικείμενα αποδίδονται διάφορες σημασίες και αξίες σύμφωνα με τον χώρο και τον χρόνο, αλλά και σύμφωνα με το κοινωνικό, πολιτικό, πολιτισμικό και επιστημολογικό πλαίσιο.  Έτσι, μ’  αυτό τον τρόπο το κοινό, κατά κάποιον τρόπο,  επιδρά στη σχέση αντικειμένου-αναπαράστασης. Αυτό συμβαίνει γιατί το κοινό χρησιμοποιεί και ερμηνεύει το παρελθόν στο πλαίσιο συγκεκριμένων ιστορικών, κοινωνικών και πολιτισμικών πλαισίων.  Τα μουσεία διαχειρίζονται ιστορικά στοιχεία μέσα από την παράθεση εκθεμάτων. Τα εκθέματα αυτά αναλαμβάνουν τον ρόλο του πομπού, για να εκπέμψουν ιστορικές πληροφορίες και δημιουργούν μια δυναμική με τους επισκέπτες που αναλαμβάνουν τον ρόλο του δέκτη σ’ αυτή τη διαδικασία επικοινωνίας (Γελαδάκη, 2014: 173). Από τα παραπάνω συνάγεται ότι διάφοροι παράγοντες συλλειτουργούν, ώστε να δοθούν διάφορες και διαφορετικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις στα αντικείμενα.

Στο πλαίσιο αυτό σχεδιάστηκε ο ιστότοπος «Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων Μιλάει».  Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων φιλοξενείται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα. Σύμφωνα με πολλούς επιστήμονες είναι ο πρώτος αναλογικός υπολογιστής. Αποτελεί ένα ιδιαίτερα σύνθετο  δείγμα μηχανικής που διασώθηκε από  τον αρχαίο κόσμο. Η επιλογή του αντικειμένου βασίστηκε στη σπουδαιότητά του, στο διαρκές ενδιαφέρον των επιστημόνων για την πλήρη αποκρυπτογράφηση του μηχανισμού, αλλά και  στη διεπιστημονική ενασχόληση ομάδων επιστημόνων σχετικά με την αναπαράσταση και τη χρήση του. Παράλληλα, ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ως μουσειακό αντικείμενο έχει μεγάλη εκπαιδευτική αξία και διάσταση. Προσφέρεται για να διδάξει ιστορία, αρχαία ελληνική τεχνολογία, αστρονομία, μηχανική κ.λπ.

Ο ιστότοπος αναπτύχθηκε για να μεταδώσει και να αφηγηθεί με εύληπτο, σύντομο και άμεσο τρόπο τα διάφορα είδη πληροφοριών για τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων σε ένα ετερογενές κοινό, μορφωτικά, ηλικιακά κ.λπ. Στην  επίτευξη αυτού του σκοπού συμβάλλουν η οπτικοποίηση και η απεικόνιση του πληροφοριακού υλικού. Ο ιστότοπος επιχειρεί να πετύχει την καλύτερη δυνατή επικοινωνία με τον επισκέπτη. Αυτό επιχειρήθηκε κυρίως μέσα από την παροχή της κατάλληλης και κατανοήσιμης πληροφόρησης, αλλά και μέσα από το σχεδιασμό μιας φιλικής διεπαφής.   Η διεπαφή σχεδιάστηκε με σκοπό να αποτελεί έναν μηχανισμό που αφηγείται την ιστορία, την ανακάλυψη, τις έρευνες και την εκπαιδευτική χρήση του Μηχανισμού.  Κατά τον σχεδιασμό έχουν ληφθεί υπόψη οι βασικές αρχές στον σχεδιασμό διεπαφών, η συνέπεια και η πρωτοτυπία ((Manovich, 2001: 25).  Τα κύρια στοιχεία της είναι το μενού που περιέχει την Αρχική σελίδα, το Ιστορικό πλαίσιο, το Ταξίδι στο χρόνο-έρευνα, τις Εκπαιδευτικές εφαρμογές και τις Πηγές.

Στην αρχική σελίδα παρουσιάζεται το αντικείμενο «ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων». Γίνεται μια σύντομη παρουσίαση του Μηχανισμού, των συστατικών μερών του, των επιγραφών και της χρήσης του αντικειμένου. Ενσωματώνονται φωτογραφίες και σχήματα, ώστε να δοθεί η ταυτότητα του Μηχανισμού ως αντικειμένου και η ιδιαίτερη σημασία του μέσα από τη δύναμη της εικόνας. Γίνεται δηλαδή η γνωριμία του επισκέπτη με το αντικείμενο.

Το Ιστορικό Πλαίσιο δίνει το πλαίσιο αναφοράς, για να μπορεί ο επισκέπτης να αντιληφθεί τον χώρο, τον χρόνο και τις συνθήκες μέσα στις οποίες γεννήθηκε ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων.  Η οργάνωση των πληροφοριών διαρθρώνεται χρονολογικά. Πρώτα δίνονται πληροφορίες για την ελληνιστική εποχή στην οποία εντάσσεται το αντικείμενο. Στη συνέχεια παρουσιάζεται το χρονικό της ανακάλυψης. Ακολουθούν οι φωτογραφίες. Περιέχεται φωτογραφία του Μηχανισμού, φωτογραφία του Βαλέριου Στάη, αρχαιολόγου και διευθυντή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, o οποίος συνέβαλε στην κατανόηση του αντικειμένου και φωτογραφία της εποχής της ανακάλυψης του Μηχανισμού. Οι φωτογραφίες μεταφέρουν τον επισκέπτη στην εποχή της ανακάλυψης. Άλλωστε, όπως υποστηρίζει η Drucker (2014: 37), οι οπτικές απεικονίσεις αποτελούν ένα εξαιρετικό μέσο με μεγάλη ρητορική δύναμη. Έτσι, επιχειρείται μέσα από την οπτικοποίηση να αναφερθεί ο χρόνος και το ιστορικό της ανακάλυψης του αντικειμένου.

Το επόμενο στοιχείο του μενού είναι το Ταξίδι στον Χρόνο-έρευνα. Στο σημείο αυτό αναφέρονται οι πρώτες μελέτες για τον Μηχανισμό, οι πρόσφατες έρευνες και οι ανακατασκευές του. Το ταξίδι στο χρόνο αποτελεί μια αφήγηση της έρευνας που έχει πραγματοποιηθεί για τον Μηχανισμό. Οι φωτογραφίες αναλαμβάνουν το ρόλο της αναπαράστασης του αντικειμένου. Περιέχονται φωτογραφίες του Μηχανισμού, αλλά και γραφική απεικόνισή του. Επίσης, συμπεριλαμβάνονται και οι φωτογραφίες από το αντίγραφο και την ανακατασκευή που υλοποίησαν αντίστοιχα το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Οι φωτογραφίες βοηθούν ιδιαίτερα τον επισκέπτη να αντιληφθεί το αντικείμενο. Παράλληλα, η δύναμη των φωτογραφιών ως επικοινωνιακό μέσο συμβάλλει σημαντικά στη μετάδοση του μηνύματος που στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι ο Μηχανισμός και η λειτουργία του.

Στη συνέχεια εισάγονται οι εκπαιδευτικές εφαρμογές. Οι εκπαιδευτικές εφαρμογές περιέχουν εφαρμογές που συμβάλλουν στην καλύτερη κατανόηση του αντικειμένου. Στις εφαρμογές αυτές μπορεί να συμπεριληφθεί πλήθος εφαρμογών, όπως εκπαιδευτικά παιχνίδια και κουίζ, προσομοιώσεις κ.λπ. που βοηθούν τους μικρότερους κυρίως επισκέπτες να κατανοήσουν τη λειτουργία και τη χρήση του Μηχανισμού. Με αυτό τον τρόπο ο επισκέπτης αλληλεπιδρά με τα αντικείμενα. Δεν βλέπει μόνο φωτογραφίες, αλλά έχει τη δυνατότητα να εξοικειωθεί με τα αντικείμενα και να μάθει (Χουρμουζιάδη, 2017: 114-115).  Η διάρθρωση των εφαρμογών γίνεται σύμφωνα με τον βαθμό δυσκολίας. Οι πιο απλές εφαρμογές εμφανίζονται πρώτες. Ακολουθούν οι πιο απαιτητικές που απευθύνονται σε πιο έμπειρους επισκέπτες.

Στο τελευταίο μέρος του μενού περιέχονται οι πηγές. Αναφέρονται οι πηγές που έχουν χρησιμοποιηθεί για τη συγγραφή των κειμένων και την τεκμηρίωση του αντικειμένου. Επίσης, αναφέρονται και πηγές για περεταίρω έρευνα και μελέτη για πιο απαιτητικούς επισκέπτες. Τέλος, αναφέρονται όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς, όπως το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης κ.λπ.

Κατά τον σχεδιασμό του ιστότοπου επιχειρήθηκε η σωστή δόμηση του περιεχομένου. Η οργάνωση των πληροφοριών και των υπο-ενοτήτων ακολουθεί λογική σειρά. Εμφανίζονται πρώτα οι γενικές πληροφορίες και στη συνέχεια οι πιο ειδικές.  Η οπτικοποίηση των ιστορικών πληροφοριών σε συνδυασμό με μια απλή, λιτή και σύντομη απόδοση του νοηματικού πλαισίου οδήγησαν σε ένα αποτέλεσμα προσβάσιμο νοηματικά και οπτικά. Κατά το σχεδιασμό του ιστότοπου έχουν ληφθεί υπόψη τα βασικά κριτήρια του Museum Sites Evaluative Framework (MUSEF) τα οποία είναι: το περιεχόμενο, η παρουσίαση, η ευχρηστία, η διαδραστικότητα - ανάδραση, οι ηλεκτρονικές υπηρεσίες και τεχνικά στοιχεία (Pallas & Economides, 2008).

Στο πλαίσιο αυτό επιχειρήθηκε το περιεχόμενο του ιστότοπου να περιέχει όλες τις πληροφορίες για το αντικείμενο, την ιστορία του, την έρευνα και τους εμπλεκόμενους φορείς κα πρόσωπα. Το περιεχόμενο είναι γραμμένο σε γλώσσα κατανοητή για τους επισκέπτες. Οι πληροφορίες που περιέχονται είναι χρήσιμες, ακριβείς και σύγχρονες και συνεισφέρουν σημαντικά στην κατανόηση του αντικειμένου. Όσον αφορά στην παρουσίαση έγινε προσπάθεια ο ιστότοπος να είναι ελκυστικός στον επισκέπτη.  Αυτό επιχειρήθηκε μέσα από τη χρήση χρωμάτων που ταιριάζουν στην αισθητική του δυτικού πολιτισμού, όπως είναι το άσπρο, μπλε, κ.λπ. Παράλληλα η εμφάνιση του στυλ, του φόντου, της διάταξης είναι συνεπής σε όλο τον ιστότοπο. Σχετικά με την ευχρηστία η διεπαφή είναι σχεδιασμένη με τρόπο που διευκολύνει τον χρήστη να πλοηγηθεί και να ανακαλύψει τα περιεχόμενα του ιστότοπου. Ένα άλλο κριτήριο που λήφθηκε υπόψη είναι η διαδραστικότητα που συμπεριλήφθηκε στις εκπαιδευτικές εφαρμογές. Επιπρόσθετα, ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να επικοινωνήσει με τους υπευθύνους του ιστότοπου μέσα από μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου για να καταθέσει τις εντυπώσεις του, να απευθύνει ερωτήματα ή να δώσει ιδέες για τη βελτίωση του ιστότοπου (Pallas & Economides, 2008, 45-57).  Για τις ανάγκες της παρούσας δεν συμπεριλήφθηκαν οι ηλεκτρονικές υπηρεσίες και τα τεχνικά στοιχεία γιατί αφορούν κυρίως στην κεντρική ιστοσελίδα ενός μουσείου.

Καταλήγοντας, ο σχεδιασμός του ιστότοπου έγινε με σκοπό να παρέχει μια ευχάριστη εμπειρία στον επισκέπτη. Το ίδιο το αντικείμενο αποτελεί ένα δύσκολο νοηματικά κομμάτι του υλικού πολιτισμού του παρελθόντος, δεδομένου ότι η κατανόησή του απαιτεί γνώσεις από πολλές επιστήμες. Εξάλλου, ακόμη δεν έχει πλήρως επιτευχθεί η αποκρυπτογράφησή του. Εντούτοις, σκοπός του ιστότοπου είναι η παρουσίασή του Μηχανισμού ως μοναδικής αξίας αντικειμένου της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, η διάχυση των σχετικών πληροφοριών και η σύνδεσή του με το σχετικό επιστημολογικό πλαίσιο. Ο ιστότοπος αναλαμβάνει τον ρόλο της αφήγησης της ιστορίας του Μηχανισμού, της χρήσης του, της σημασίας και της αξίας του. Άλλωστε, ένας ιστότοπος μουσείου ή πολιτιστικού οργανισμού, για να επιτυγχάνει τον τελικό σκοπό του, που είναι η προσέλκυση επισκεπτών και η ικανοποίησή τους από την εμπειρία, πρέπει να τίθεται σε μια συνεχή διαδικασία κρίσης, αναθεώρησης, επικαιροποίησης, αξιολόγησης, εμπλουτισμού και βελτίωσης. Έτσι, θα μπορούσε να εμπλουτιστεί με υλικό σχεδιασμένο για ειδικές κατηγορίες επισκεπτών, όπως είναι τα άτομα με ειδικές ανάγκες, τα παιδιά, οι φοιτητές κ.ά. Τέλος, ένας ιστότοπος είναι ένα επικοινωνιακό εργαλείο που αναλαμβάνει να μεταδώσει μηνύματα στους δέκτες. Στο πλαίσιο αυτό ο συγκεκριμένος ιστότοπος επιτυγχάνει τον σκοπό δημιουργίας του.

 

 

 

 

 

Βιβλιογραφία

Γελαδάκη, Σ. (2014). Πολιτιστική κληρονομιά και ακαδημαϊκή διδασκαλία – Το παράδειγμα του πανεπιστημιακού Μουσείου της Παιδείας. Στο: Γ. Δ. Μπίκος, Α. Κανιάρη (Επιμ.). Μουσειολογία, πολιτιστική διαχείριση και εκπαίδευση. Αθήνα: Γρηγόρης.

Νάκου, Ε. (2009). Μουσεία, ιστορίες και ιστορία. Αθήνα: Νήσος.

Νίτσιου, Π. (2011). Μουσειολογική θεωρία και ιδεολογική της χρήση σε αφηγήματα μουσείων. Εφαρμογή σε τρία παραδείγματα. Διδακτορική διατριβή. Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ.

Τζώνος, Π. (2013). Μουσείο και μουσειακή έκθεση: θεωρία και πρακτική. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Εντευκτηρίου.

Χουρμουζιάδη, Α. (2017). 1 + 5 μουσειακές εικόνες και εικονικότητες. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Geismar, H. (20180. Museum Object Lessons for the Digital Age. London: UCL Press. DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctv1xz0wz.

Manovich, L. (2001). Cinema as a cultural interface. Ανακτήθηκε 1-12-2021 από http://manovich.net/content/04-projects/020-cinema-as-a-cultural-interface/17_article_1997.pdf

Pallas, J. & Economides, A. A. (2008). Evaluation of art museums' web sites worldwide. Information Services & Use. Vol. 28, No. 1, pp. 45-57, IOS Press. Ανακτήθηκε 20/12/2021 από: http://www.conta.uom.gr/conta/publications/PDF/evaluation%20of%20art%20museums%20web%20sites%20worldwide-%20Main%20Text- %20%20Information%20Services%20&%20Use.pdf