Δημήτρης Μερκούρης 2022
Εισαγωγή
Στις 24 Φεβρουαρίου 2022 ο Βλαντιμίρ Πούτιν εξαπέλυσε τον μεγαλύτερο πόλεμο στην Ευρώπη μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, με τη δικαιολογία ότι η σημερινή πολιτική και στρατιωτική εξουσία της Ουκρανίας έχει μετατραπεί σε δυτικό προτεκτοράτο και απειλεί τον ζωτικό χώρο της Ρωσίας. Πολιτικοί αναλυτές[1] προειδοποιούν, γνωρίζοντας την πολιτική «Κουλτούρα Ακύρωσης»[2] των αγγλοσαξόνων αλλά και τα αντανακλαστικά της Ρωσίας περί «δίκαιου πολέμου».[3]Την έννοια αυτή πρόβαλε και ο Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας Σεργκέι Λαβρόφ, όταν για πολλοστή φορά δηλώνει «Η Δύση μάς κήρυξε έναν ολοκληρωτικό υβριδικό πόλεμο και είναι δύσκολο να προβλέψουμε πόσο θα διαρκέσει αυτό …».[4] Στον απόηχο της σύγκρουσης των μεγάλων δυνάμεων ο τραγικός Ουκρανικός λαός και ο Πρόεδρος τους Βολοντίμιρ Ζελένσκι δήλωναν ότι «δεν θέλουν να μείνουν στην ιστορία σαν τους 300 Σπαρτιάτες»[5].
Η δήλωση αυτή, που μπορεί να ερμηνευτεί ποικιλοτρόπως, αποτέλεσε το έναυσμα για την παρούσα εργασία. Οι αναφορές των εμπλεκομένων, όπως Δύση και Ανατολή, υβριδικός πόλεμος (Σολδάτος, 2017: 70-77) και οι 300 Σπαρτιάτες δίνουν τη δυνατότητα να εξεταστεί το ζητούμενο μέσα από ένα από τα πολλά μέσα που χρησιμοποιεί ο υβριδικός πόλεμος, τον κινηματογράφο. Για την εξέταση των παραπάνω επιλέχτηκε η ταινία «300», η οποία έχει σχετικό θέμα, πραγματεύεται τις ίδιες έννοιες και συμβολισμούς και επιπρόσθετα είχε μεγάλη εμπορική επιτυχία και απήχηση. Στόχος της εργασίας είναι η διερεύνηση του πολέμου των αρχαίων χρόνων μέσα από την ιστορική έρευνα αλλά και η απεικόνισή του μετά την 11η Σεπτεμβρίου που η Αμερική ήρθε σε ρήξη με τον αραβικό κόσμο. Η εργασία επιχειρεί να διερευνήσει τις διάφορες, αλληγορικές και πολλαπλές αναγνώσεις που ενέπνευσαν τους δημιουργούς της ταινίας «300».
Είναι γνωστό ότι οι κυβερνήσεις, τα έθνη κράτη και κυρίως οι υπερδυνάμεις χρησιμοποιούν την προπαγάνδα ως μέσο διαμόρφωσης της σκέψης της κοινής γνώμης. Από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα έως και σήμερα τα τεχνολογικά επιτεύγματα μετέβαλαν ριζικά τον τρόπο, τη μέθοδο και τα εργαλεία διάδοσης της πληροφορίας, η οποία είναι περιχαρακωμένη στο ιδεολογικό πλαίσιο Ανατολής – Δύσης.[6] Προκειμένου να εξεταστούν τα παραπάνω θέματα, η ανάλυση θα εστιάσει στο κινηματογραφικό έργο του Zack Snyder «300». Μια ταινία που προβλήθηκε στις κινηματογραφικές αίθουσες το 2007, περίπου επτά χρόνια μετά την 11η Σεπτεμβρίου και τέσσερα χρόνια μετά την εισβολή των Αμερικανών στο Ιράκ.[7]Μια ταινία διαχρονική και επίκαιρη που προβάλλει όλα τα σημεία που προαναφέρθηκαν. Άλλωστε, ο Russell (2007: 13) είχε δηλώσει ότι: «Οι κινηματογραφιστές χρησιμοποίησαν τη δύναμη της εικόνας για να απεικονίσουν το παρελθόν, τόσο για να τονίσουν τη δική τους πολιτιστική θέση όσο και για να κάνουν πολιτικά και κοινωνικά ηχηρές δηλώσεις για το παρελθόν και το παρόν».
1. Κινηματογράφος, είδος τέχνης με ξεχωριστούς κανόνες και νόμους.
Ο κινηματογράφος είναι μια τέχνη που, όπως ομολογεί ο Roman Jakobson, κατάφερε να ξεπεράσει όλες τις άλλες τέχνες, δεδομένου ότι δημιουργεί τους δικούς του ξεχωριστούς νόμους και τη δική του γλώσσα (όπ. αναφ. στο Σωτηροπούλου, 1995: 11). Αυτό το νέο και κυρίαρχο είδος τέχνης πολύ σύντομα αντιμετωπίστηκε από τους ιστορικούς με σχετική επιφυλακτικότητα λόγω των πολλαπλών επιπέδων αλληλεπίδρασης που έχει σαν προϊόν με την ίδια την ιστορία. Ο Ferro (2002: 29-36) παρατηρεί πως ο κινηματογράφος «συμπλέκεται πολλαπλά με την ιστορία» παρεμβαίνοντας ως παραγωγός του ιστορικού γεγονότος, αφού μια ταινία μπορεί να αναγνωσθεί ιστορικά και η ιστορία μπορεί να αναγνωσθεί κινηματογραφικά. Επιπλέον, επισημαίνει ότι όλες οι ταινίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως ιστορικά τεκμήρια, αφού μας προμηθεύουν με εικόνες των νοοτροπιών της εκάστοτε εποχής. Ακόμη και αυτές που παρουσιάζουν μια διαστρεβλωμένη πραγματικότητα, είναι χρήσιμες γιατί προσφέρουν μαρτυρίες της κοσμοθεωρίας του δημιουργού τους ή αντανακλούν τις επιρροές της κυρίαρχης ή μη ιδεολογίας. Κάθε ταινία επομένως, μπορεί να αποτελέσει χρήσιμο εργαλείο ιστορικής έρευνας.
Επίσης, ο Sorlin (1980: 71) υποστηρίζει, «Οι ιστορικές ταινίες ασχολούνται με τα προβλήματα του παρόντος, ακόμη κι αν αυτή η ανησυχία εκφράζεται μόνο έμμεσα. Επιφανειακά, πραγματεύονται ιστορικά γεγονότα, αλλά από το ευρύ φάσμα των πιθανών επιλογών, οι κινηματογραφιστές έχουν ξεχωρίσει αυτούς τους χαρακτήρες, τις περιστάσεις και ημερομηνίες που έχουν άμεση σχέση με τις σύγχρονες συνθήκες. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το παρελθόν αφηγείται σε ενεστώτα ή ότι ξαναχτίζεται σε σύγχρονες αναφορές». Επιπρόσθετα, o Sorlin υποστηρίζει ότι οι ιστορικές ταινίες μπορούν να μας πουν περισσότερα για την περίοδο που γίνονται παρά για την περίοδο που απεικονίζουν.
Πράγματι, οι ισχυρισμοί του φαίνεται να επιβεβαιώνονται ιδιαίτερα μετά την 11η Σεπτεμβρίου, όταν οι κινηματογραφικές παραγωγές εστίασαν σε ιστορικά γεγονότα της αρχαίας Ελλάδας στο πλαίσιο προάσπισης του «ελεύθερου κόσμου» από την δεσποτεία, την τυραννία και την τρομοκρατία. Ταινίες όπως η «300» με ιστορικές ανακρίβειες και υπαινιγμούς σε σύγχρονα γεγονότα, που μεταδίδονται μέσω της αλληγορίας, της αναλογίας ή του υπαινιγμού, επιβεβαιώνουν αυτό που έχει υποστηριχθεί «Ποτέ …να μην αφήνεις την ιστορική αλήθεια να μπαίνει εμπόδιο στο δρόμο μιας καλής και μεγάλης εμπορικής επιτυχίας ταινίας, που αποδίδει 200 εκ. δολάρια εντός συνόρων» (Sanello, 2003: 30).
Η ταινία «300» είναι μια επική πολεμική ταινία. Στηρίζεται στο ομώνυμο cult graphic novel του 1998 των Frank Miller και Lynn Varley. Η ανάπτυξη της ιστορίας στην ταινία στηρίζεται σε συγκεκριμένες αφηγηματικές επιλογές. Η αντικειμενικότητα ή η υποκειμενικότητα, σύμφωνα με τις απόψεις και τις κριτικές ιστορικών και κριτικών, στον τρόπο με τον οποίο η ταινία εξιστορεί τα πολεμικά κατορθώματα του Λεωνίδα και των 300 Σπαρτιατών πολεμιστών κατά της ισχυρής περσικής δύναμης είναι ένα από τα βασικά συστατικά της. Η ταινία βασίστηκε στο ύφος του Miller. Χρησιμοποιήθηκαν η φαντασία και η υπερβολή, για να αποδοθεί δραματικός χαρακτήρας στην ταινία. Η ταινία είναι αφηγηματική. Ο αφηγητής είναι ο Δήλιος, ένας Σπαρτιάτης στρατιώτης. Ο Δήλιος αφηγείται την ιστορία, αλλά παράλληλα είναι ένας από τους χαρακτήρες της ταινίας. Έτσι, προσδίδει στην αφήγηση και στοιχεία της δικής του υποκειμενικής οπτικής. Με αυτή την αφηγηματική τεχνική στην ταινία εισάγονται φανταστικά στοιχεία. Η ταινία ξεκινά με τον Δήλιο να αφηγείται τη ζωή του βασιλιά Λεωνίδα από την παιδική ηλικία. Έτσι, ο χρόνος δομείται σύμφωνα με τη γραμμική ανάπτυξη, δηλαδή τα γεγονότα της πλοκής ακολουθούν τη χρονολογική σειρά. Η αφήγηση κλείνει από τον Δήλιο έναν χρόνο μετά από τις Θερμοπύλες στο πεδίο της μάχης να δηλώνει στους Σπαρτιάτες ότι οι Έλληνες θα νικήσουν. Επιπρόσθετα, εξαίρει τη θυσία του Βασιλιά Λεωνίδα και οδηγεί τους Έλληνες στη μάχη. Η ταινία προσπαθεί να ταυτίσει τον θεατή με τον Λεωνίδα και τους Έλληνες, οι οποίοι θεωρούνται πρόγονοι του δυτικού πολιτισμού. Αντίθετα, οι Πέρσες εκπροσωπούν τον ανατολικό δεσποτισμό (Metzger, 2010: 132). Το τέλος κορυφώνεται με την ηθική δικαίωση του Λεωνίδα και την αναγνώριση της θυσίας του. Με τον τρόπο αυτό επιχειρείται η ικανοποίηση του θεατή, δηλαδή η δραματική «κάθαρση».
Όσον αφορά στο είδος της, η ταινία είναι μια αμερικανική επική ιστορική ταινία δράσης. Η εισαγωγή φανταστικών στοιχείων σε μια ρεαλιστική αφήγηση και η εξέλιξη της πλοκής βασισμένη σε θέματα της αρχαιότητας, όπως είναι η Μάχη των Θερμοπυλών και οι Περσικοί πόλεμοι, την εντάσσουν στο είδος της ιστορικής φαντασίας.
2. Το ιστορικό-πολιτικό τοπίο και η παραγωγή της ταινίας «300»
Έως και τη δεκαετία του 1990 η πλειονότητα τον ιστορικών κινηματογραφικών παραγωγών απευθύνονταν μόνο σε έφηβους και ενήλικες. Άρχισαν να κυκλοφορούν όμως και οι ιστορικές μυθοπλασίες. Το έπος του αρχαίου κόσμου θα επέστρεφε πλήρως στις κινηματογραφικές οθόνες με την κυκλοφορία του Gladiator (2000). Ο κόσμος βέβαια, πριν από την 11η Σεπτεμβρίου 2001, στον οποίο δημιουργήθηκε και κυκλοφόρησε το Gladiator, διαφέρει από αυτόν των επόμενων χρόνων.
Λεπτομέρειες για τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου δε χρειάζεται να αναπαραχθούν εδώ. Οι δύο μεγάλοι πόλεμοι που προέκυψαν από αυτές τις επιθέσεις, θα παίξουν, ωστόσο, σημαντικό ρόλο σε αυτή την έρευνα. θα αναλυθούν ορισμένες βασικές πτυχές τους. Η κυβέρνηση Μπους αντέδρασε στις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, εισβάλλοντας στο Αφγανιστάν τον Οκτώβριο του 2001, κυρίως μέσω ενός συνδυασμού αεροπορικών επιδρομών και βοήθειας από αυτόχθονες χερσαίες δυνάμεις (David, 2007: 115). Ωστόσο, παρά τις αμερικανικές προσπάθειες στο Αφγανιστάν, η έλλειψη επιτυχιών στο πεδίο της στρατιωτικής δράσης οδήγησε τους ειδικούς στο Newsweek και τους New York Times να παρομοιάσουν τον πρώτο μήνα της σύγκρουσης με το «τέλμα» του Βιετνάμ. Το 2003 το Ιράκ εισέβαλε στο Κουβέιτ, επειδή πίστευε ότι υποστήριζε τρομοκρατικές ενέργειες, συμπεριλαμβανομένων πιθανώς εκείνων και της 11ης Σεπτεμβρίου. Επιπλέον, η αποτυχία του Σαντάμ Χουσεΐν να συμμορφωθεί επαρκώς με τις επιθεωρήσεις όπλων των Ηνωμένων Εθνών, θεωρήθηκε ως απόδειξη της κατοχής όπλων μαζικής καταστροφής (WMD), που αποτελούσε μια πιθανή απειλή για τις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο. Έτσι, στις 20 Μαρτίου 2003 μια «Συμμαχία» που αποτελούνταν από 40 έθνη εισήλθαν στη χώρα και μέχρι τις 9 Απριλίου είχαν εκδιώξει το καθεστώς από την εξουσία.[8] Ωστόσο, μια σειρά από αποκαλύψεις για την κακοποίηση αιχμαλώτων και τα μεγάλα ποσοστά απωλειών, σε συνδυασμό με τα δυσδιάκριτα σημάδια νίκης ή τη στρατηγική εξόδου είχαν ως αποτέλεσμα να μειωθεί η λαϊκή υποστήριξη στον πόλεμο. Έτσι, οι διαμορφωθείσες συνθήκες κατά το 2003-4 και ο πόλεμος στο Ιράκ είχαν πολύ μεγαλύτερο αντίκτυπο στην εξέλιξη της ταινίας μάχης από την 11η Σεπτεμβρίου. Ένας νέος κύκλος ταινιών μάχης εμφανίστηκε μεταξύ των ετών 2005-2008. Οι ταινίες αυτές απευθύνονται στην αμερικανική αγορά με υλικό που προσφέρεται για ερμηνείες, αλληγορίες ή αναλογίες.
Η ταινία «300»[9] ενέπνευσε τον σκηνοθέτη και σεναριογράφο Zack Snyder να καταλήξει σε αυτό το επικό κομμάτι μυθοποίησης των κόμικς. Είναι μια από εκείνες τις ταινίες που δε χρειάζονται ιδιαίτερη σκέψη. Η παγκόσμια εμπορική επιτυχία της σηματοδότησε ένα σημείο καμπής στην αναγέννηση του αρχαίου κόσμου. Στην ταινία «300» οι ηθοποιοί έπαιξαν σε μια ηχητική σκηνή με μεγάλες μπλε οθόνες, ενώ ο κόσμος της αρχαίας Ελλάδας απεικονίζονταν μέσω της ψηφιακής τεχνολογίας. Όχι μόνο τα τοπία, τα κτίρια αλλά και οι χαρακτήρες δημιουργήθηκαν από το CGI. Ήταν τέτοιος ο εμπορικός και πολιτιστικός αντίκτυπος της ταινίας που οδήγησε τις επόμενες ταινίες, όπως την Clash of the Titans (2010) κ.ά. να τη μιμηθούν.
Πέρα όμως, από τη μυθοποίηση της ιστορίας και την ανάδειξη της ανδρικής ομορφιάς ορισμένοι σχολιαστές, συμπεριλαμβανομένων των Richard Corliss, Tom Holland και Gideon Nisbet, ερμήνευσαν πτυχές της ταινίας, ισχυριζόμενοι ότι η ταινία αντικατοπτρίζει την εμπλοκή των ΗΠΑ στο Ιράκ. Επιπλέον, ο Πολιτιστικός Σύμβουλος του Ιρανού Προέδρου Mahmoud Ahmadinejad, ο Javad Shamaqdari, θεώρησε την ταινία ως αντιιρανική προπαγάνδα των ΗΠΑ[10] και της Δύσης (Maruf K, 2014: 83). Ο σπαρτιατικός πολιτισμός και η μάχη των Θερμοπυλών έχουν αναπτύξει πολλά νοηματικά επίπεδα στην πάροδο του χρόνου και η χρήση τους εξυπηρετούσε τους σκοπούς της προπαγάνδας. Ωστόσο, πρέπει κανείς να εντάξει την ταινία στην ιστορία των σπαρτιατικών μύθων, καθώς και στην αναπαράσταση της ελληνικής ιστορίας και μυθολογίας στην οθόνη.
3. Σπάρτη και ακαδημαϊκή διερεύνηση
Η ταινία «300» είναι μια αναπαράσταση της μάχης των Θερμοπυλών το 480 π.Χ. , στην οποία μια μικρή ελληνική δύναμη προσπάθησε να υπερασπιστεί ένα παράκτιο στενό από την περσική εισβολή. Η συμβατική αφήγηση αυτού του γεγονότος αναφέρει μια σειρά από θρησκευτικούς εορτασμούς που λάμβαναν χώρα την εποχή της εισβολής, οι οποίοι απαγόρευαν σε ένα μεγάλο αριθμό στρατιωτών να εγκαταλείψουν τις πόλεις τους. Εντούτοις, ένας μικρός στρατός μερικών χιλιάδων ανδρών με επικεφαλής έναν Σπαρτιάτη βασιλιά, τον Λεωνίδα και την φρουρά του αποτελούμενη από τριακόσιους άνδρες, πήρε αμυντική θέση στις Θερμοπύλες, για να σταματήσει την προέλαση των Περσών, μέχρι να συγκεντρωθούν οι Έλληνες. Οι εκτιμήσεις για το μέγεθος της περσικής δύναμης, υπό την ηγεσία του βασιλιά Ξέρξη, ποικίλλουν, αλλά οι πηγές συγκλίνουν στην υπεροχή της περσικής δύναμης. Παρόλα αυτά απώθησαν τους Πέρσες για σχεδόν τρεις μέρες. Ο χαμός τους ήρθε, όταν τους πρόδωσε ο Εφιάλτης, ο οποίος ενημέρωσε τους Πέρσες για ένα μονοπάτι που οδηγούσε στο πίσω μέρος της ελληνικής θέσης και τους επέτρεψε να περικυκλωθούν. Αν και οι περισσότεροι Έλληνες υποχώρησαν, όταν αποκαλύφθηκε η προδοσία του Εφιάλτη, οι Σπαρτιάτες και λίγοι Έλληνες στάθηκαν ακλόνητοι και πολέμησαν μέχρι θανάτου.[11] Η υπεράσπιση των Θερμοπυλών - και συγκεκριμένα ο ρόλος των Σπαρτιατών στη μάχη - κατοχυρώθηκε ως ηρωική τελική στάση που έχει απηχήσει στην ιστορία. Ο Cartledge (2004) εξηγεί ότι ο έπαινος, που δίνει ο Ηρόδοτος στους Σπαρτιάτες στις Θερμοπύλες, ήταν το αποτέλεσμα ουσιαστικά της πολιτισμικής επιτυχίας των Ελλήνων κατά των Περσών, αφού η εισβολή του Ξέρξη στην Ελλάδα και η τελική έκβαση του πολέμου ήταν ένα σταυροδρόμι στην ανθρώπινη ιστορία. Μετά την 11η Σεπτεμβρίου το ενδιαφέρον της ακαδημαϊκής κοινότητας για τη Σπάρτη αυξήθηκε, συμπεριλαμβανομένης και της σπαρτιατικής θυσίας στις Θερμοπύλες ως πράξη ιδεολογικής αυτοκτονίας (Cartledge, 2004: 167-168). Οι απόψεις ήταν πολλές και διφορούμενες, ωστόσο η φήμη της Σπάρτης ως μιας μιλιταριστικής υπερδύναμης επικράτησε ως αποτέλεσμα της γραμμικής πορείας της ιστορίας, με αποτέλεσμα να εμπνεύσει πολυάριθμες ομάδες. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο το ναζιστικό κόμμα είχε παρομοιάσει τον εαυτό του με τη Σπάρτη, με κοινό χαρακτηριστικό την προσήλωσή του στην πολεμική κουλτούρα. Αντίθετα στη Βρετανία θέλοντας να στηλιτεύσουν τους Ναζί, τους σύγκριναν με τους Σπαρτιάτες (Hodkinson, 2012: 170). Στην πολιτική ρητορική των μεταπολεμικών χρόνων η Αμερική άρχισε να παρομοιάζει τη Ρωσία με τη Σπάρτη και την ίδια με την Αθήνα. Παράλληλα, αναδείχτηκε και η ιρανική διάσταση των 300 σε σχέση με τη σκλαβιά και την τυραννία. Η Περσική Αυτοκρατορία ήταν, από πολλές απόψεις, εξαιρετικά ελεύθερη κατά τη διάρκεια της αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών, καθώς ήταν ουσιαστικά μια πολυπολιτισμική αυτοκρατορία, όπου οι άνθρωποι ζούσαν με τις δικές τους πεποιθήσεις και πρακτικές, με μόνη τους υποχρέωση να τηρούν νόμους, να πληρώνουν φόρους και να συνεισφέρουν στον στρατό του βασιλιά.[12] Αν και η ιστορική Σπάρτη δεν αγόραζε και πουλούσε σκλάβους, όπως άλλες ελληνικές πόλεις, βασίζονταν σε έναν υπόδουλο τοπικό πληθυσμό για χειρωνακτική εργασία, τους είλωτες.[13] Η παράλειψη αναφοράς των ειλώτων βοηθά στην απλούστευση της πολυπλοκότητας της σπαρτιατικής κοινωνίας για την κατανόηση του κοινού. Είναι ένα στοιχείο στο πώς οι 300 Σπαρτιάτες και πώς το ομώνυμο μυθιστόρημα και η ταινία χρησιμοποιούν την απλοποίηση και τον εκσυγχρονισμό ή ακόμα και τον αμερικανισμό της ιστορίας, για να βοηθήσουν στην κατανόηση, τη συμπάθεια του κοινού και τη συναισθηματική εμπλοκή. [14]Επίσης, ιστορικά η Σπάρτη διοικούνταν από ένα περίπλοκο μικτό σύνταγμα που είχε σχεδιαστεί, για να εμποδίζει οποιοδήποτε άτομο ή σώμα να έχει απόλυτη εξουσία. Το κράτος είχε δύο βασιλιάδες που ήταν τελικά υπόλογοι στους Εφόρους, ένα σεβαστό και εκλεγμένο σώμα πέντε πρεσβυτέρων. Στην ταινία όμως, οι Έφοροι παρουσιάζονται ως εξαθλιωμένα πλάσματα. Οι βασιλείς και οι Έφοροι βασίζονταν στην υποστήριξη των Γερουσιών, μιας εκλεγμένης ομάδας είκοσι οκτώ αξιωματούχων που θα έπαιρναν αποφάσεις ενώπιον της Συνέλευσης. Οι 300 Σπαρτιάτες ασπάζονται αυτή την έννοια της μονομαχίας βασιλείας, αλλά τόσο ο Miller όσο και ο Snyder παρουσιάζουν τη Σπάρτη να έχει έναν μόνο βασιλιά. Ο Λεωνίδας στους 300 λειτουργεί ως αρχηγός, παρόμοιος με έναν πρόεδρο, ο οποίος προσχωρεί σε μια μικρή ομάδα πρεσβυτέρων και ένα σώμα εκπροσώπων «συμβούλιο» που μοιάζει πολύ με μια ρωμαϊκή (ή αμερικανική) γερουσία. Ομοίως, ενώ οι γυναίκες στη Σπάρτη μπορούσαν να κατέχουν γη και αναμφισβήτητα τους δόθηκε μεγαλύτερη ελευθερία από τις γυναίκες σε άλλα ελληνικά κράτη, εξακολουθούσαν να υποτάσσονται στην πατριαρχική κοινωνία.[15]
4. Η ταινία και η ιστορική συγκυρία κατασκευής. Πολιτισμική μνήμη.
Οι κριτικοί στα κυρίαρχα ΜΜΕ των ΗΠΑ και του Ηνωμένου Βασιλείου έσπευσαν να αποδώσουν σύγχρονο νόημα στην ταινία 300.[16] Πράγματι, οι συσχετίσεις με τους πολέμους στο Ιράκ και το Αφγανιστάν έγιναν εύκολα με την απεικόνιση στην ταινία μιας βίαιης συνάντησης μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Η ταινία έχει μια σαφή εθνική και πολιτισμική διχοτόμηση μεταξύ των αντίπαλων δυνάμεων. Οι Έλληνες εμφανίζονται ημίγυμνοι και δίνεται έμφαση στο λευκό τους δέρμα σε σύγκριση με τους μαύρους ή Ισπανόφωνους ηθοποιούς που απεικονίζουν τους Πέρσες. Οι Πέρσες είναι ντυμένοι με μια ποικιλία εθνοτικών στυλ «Άλλων». ασιατικών και αφρικανικών ενδυμάτων. Επιπλέον, η Περσική Αυτοκρατορία το 480 π.Χ. περιλάμβανε τη σημερινή Τουρκία, Ιορδανία, Ισραήλ, Ιράκ, Ιράν, Συρία, Αίγυπτο και τμήματα του Αφγανιστάν, επιτρέποντας προφανείς παραλληλισμούς με τις σύγχρονες συγκρούσεις.
Η απλουστευμένη ιστορική αφήγηση στην ταινία φαίνεται επίσης να συμφωνεί με τη βασική «αφήγηση» της εισβολής στο Ιράκ. Σύμφωνα με τον Corliss, «Για τις διαμαρτυρίες της ανώτατης κυβέρνησης (των Εφόρων ή του ΟΗΕ), ενός γενικού διοικητή πηγαίνει σε πόλεμο με έναν μικρότερο στρατό ενάντια σε μια τρομερή δύναμη της Μέσης Ανατολής».[17] Η εξίσωση του Ιράκ με μια «ισχυρή δύναμη της Μέσης Ανατολής» υπερεκτιμά κάπως τη στρατιωτική δύναμη της χώρας. Ο ιρακινός στρατός δυνητικά υπερτερούσε του συμμαχικού. Μετά όμως, από τον καταστροφικό πόλεμο εναντίον του Ιράν τη δεκαετία του 1980 και τον Πρώτο Πόλεμο του Κόλπου, ο στρατός του Ιράκ ήταν απαρχαιωμένος και ανίκανος να υποστηρίξει την κατάλληλη αντίσταση στην τεχνολογικά ανώτερη δύναμη εισβολής του συνασπισμού. Σε πολλές περιοχές η αντίσταση διαλύθηκε, πριν καν φτάσει ο συνασπισμός και ποιοτική στρατιωτική δύναμη. Αυτό υποστηρίζει τη σύγκριση του Corliss, καθώς οι τριακόσιοι Σπαρτιάτες απεικονίζονται ως μια μικρή, ελιτίστικη μονάδα. Στην ταινία δίνεται ελάχιστη αναγνώριση στους Έλληνες συμμάχους και απεικονίζεται η υπεράσπιση των Θερμοπυλών ως σχεδόν αποκλειστικά Σπαρτιατική δράση. Αυτό θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως αντανάκλαση του ρόλου των ΗΠΑ στην εισβολή στο Ιράκ, καθώς ο ιστορικός John Keegan υποστήριξε ότι ο αμερικανικός στρατός ανέλαβε την πλειονότητα των μαχών και η σύγκρουση ήταν τελικά μια νίκη των ΗΠΑ.[18] Επιπλέον, σύμφωνα με τον Keegan, η 11η Σεπτεμβρίου ανάγκασε την Αμερική να αναγνωρίσει αυτούς που ξεπερνούσαν τα δικά της σύνορα, ενώ τους έκανε να δυσπιστούν στους άλλους, θέτοντας «την υπεράσπιση της Αμερικής πάνω από όλα...[ενώ] εφεξής η φιλία δεν θα έπαιρνε εμπιστοσύνη αλλά θα έπρεπε να αποδειχθεί».[19]Από τους Έλληνες συμμάχους μόνο οι Αρκάδες παρουσιάζονται στην ταινία ως «γενναίοι ερασιτέχνες». Αν μπορεί να γίνει αντίστοιχη συσχέτιση, φαίνεται να αναγνωρίζεται και να υπερέχει ο αμερικανικός ρόλος στο Ιράκ σε σύγκριση με τις προσπάθειες των συμμάχων.
Επιπλέον, η ταινία περιλαμβάνει σκηνές που δεν προέρχονται από το μυθιστόρημα του Miller. Είναι η σκηνή στην οποία οι Σπαρτιάτες ανακαλύπτουν τα φλεγόμενα ερείπια ενός ελληνικού χωριού και μια νεαρή Ελληνίδα αναδύεται μέσα από τον καπνό και πέφτει στην αγκαλιά του Λεωνίδα. Καθώς πεθαίνουν οι άντρες, ανακαλύπτουν ότι οι υπόλοιποι χωρικοί έχουν καρφωθεί σε ένα δέντρο. Με αυτόν τον τρόπο δικαιολογείται η βαρβαρότητα των Σπαρτιατών. Οι ενέργειες τους αυτές παρουσιάζονται ως αμυντικός ελιγμός που στρέφεται εναντίον ενός στρατού εισβολέα που ασκεί βία εναντίον αμάχων. Παρομοίως, θα μπορούσαν να δικαιολογηθούν και οι βάναυσες ενέργειες στο Αφγανιστάν, εντασσόμενες στο πλαίσιο του Δίκαιου Πολέμου (Prince, 2009: 178).
Η ταινία συγχωρεί τις ενέργειες του Λεωνίδα και θα μπορούσε να ερμηνευθεί ότι υποστηρίζει τις ενέργειες της κυβέρνησης Μπους γύρω από τις εισβολές στο Ιράκ ή/και στο Αφγανιστάν. Ο Nisbet (2006) συνοψίζει χιουμοριστικά: «Οι ήρωες του Λεωνίδα ήταν προφανώς γεράκια του Πενταγώνου και οποιοσδήποτε δεν ήταν Σπαρτιάτης εμφανίστηκε γρήγορα ως προδότης, τυροφάγος παραδομένος πίθηκος». Παρομοίως, η ταινία εξυμνεί την πολεμική ικανότητα του Σπαρτιάτη να αποδεκατίζει τον περσικό στρατό μέσω εκτεταμένων μοντάζ αιματοχυσίας ενισχυμένης με CGI.
Κλείνοντας, στην ανάλυση φάνηκε η συνάφεια της ιστορικής μυθοπλασίας - ταινίας με τα σύγχρονα γεγονότα. Η αμερικανική εξωτερική πολιτική στον απόηχο της 11ης Σεπτεμβρίου επέβαλε συγκεκριμένη θεματική στην πολιτιστική παραγωγή και στα μέσα ενημέρωσης, όπως ο ιμπεριαλισμός, η σύγκρουση Ανατολής-Δύσης, τα βασανιστήρια, ο ανταρτοπόλεμος, η πολιτιστική ταυτότητα, η θρησκευτική σύγκρουση και η έννοια της «ελευθερίας». Αποσιωπήθηκε έντεχνα το μοντέλο διακυβέρνησης της Σπάρτης, το οποίο οι Αμερικανοί πολίτες θα μπορούσαν εύκολα να ταυτίσουν με το σύγχρονο μοντέλο διακυβέρνησης της Αμερικής. Η ταινία είχε ισχυρή πολιτιστική και γενική επίδραση. Η απεικόνιση της σύγκρουσης Ανατολής-Δύσης και οι υπαινιγμοί στον στρατό των ΗΠΑ στην απεικόνιση των Σπαρτιατών ενέπνευσε πολλαπλές αναγνώσεις και συγκρίσεις με τον πόλεμο του Ιράκ. Ομοίως, η απεικόνιση των Περσών ενίσχυε τις εντάσεις μεταξύ των ΗΠΑ και του Ιράν και θεωρήθηκε αμερικανική προπαγάνδα. Ενώ οι συντελεστές αρνήθηκαν τις οποιεσδήποτε προθέσεις, το εύρος των αντιφατικών ερμηνειών σε σχέση με το ιστορικό γεγονός που εμφανίστηκε κατά την κυκλοφορία της, δείχνει τη δυσκολία να κατανοηθεί το αφήγημά τους. Τέλος, μέσω της ταινίας που δραματοποιεί την ιστορία των 300, μιας ιστορίας που δεν έχει βιωθεί από τους θεατές, είναι δυνατή η πρόσληψη προσθετικών αναμνήσεων από τους θεατές (Landsberg, 2003).
Βιβλιογραφία
Παπαοικονόμου, Α. (2018). Κινηματογράφος και Πολιτική Προπαγάνδα, Διπλωματική Εργασία, Φιλοσοφική Σχολή, ΑΠΘ. Ανακτήθηκε από: http://ikee.lib.auth.gr/record/309278/files/GRI-2019-26161.pdf
Σολδάτος, Σ. (2017). Υβριδικός Πόλεμος. Στρατιωτική Επιθεώρηση, Αθήνα, Σεπτέμβριος – Δεκέμβριος 2017.
Σωτηροπούλου, Χ. (1995). Η Διασπορά στον Ελληνικό Κινηματογράφο, Επιδράσεις και Επιρροές στη Θεματολογική Εξέλιξη των ταινιών της περιόδου 1945-1986. Αθήνα: Θεμέλιο.
Ferro, M. (2001). Κινηματογράφος και Ιστορία (μτφ. Π. Μαρκέτου). Αθήνα: Μεταίχμιο.
Cartledge, P. (2004). What Have the Spartans Done for Us: Sparta's Contribution to Western Civilization. Greece & Rome, Second Series, 167-8. Ανακτήθηκε από: http:// www.jstor.org/stable/3567809
David, R., (2007). Vietnam', Victory Culture and Iraq: Struggling with Lessons, Constraints and Credibility from Saigon to Falluja,Στο: J. Dumbrell and D. Ryan eds. Vietnam in Iraq: Tactics, Lessons, Legacies and Ghosts. London: Routledge.
Hodkinson, S., (2012). Η Σπάρτη και η Σοβιετική Ένωση στην Ανάλυση της Εξωτερικής Πολιτικής και Πληροφοριών του Ψυχρού Πολέμου των ΗΠΑ, Στο: S. Hodkinson & I. M. Morris, Eds. Sparta in Modern Thought: Politics, History and Culture, Classical Press of Wales. https://doi.org/10.2307/j.ctvvn9v0
Landsberg, A. (2003). Prosthetic memory: the ethics and politics of memory in an age of mass culture. Στο: P. Grainge ed., Memory and Popular film, 144-161. Manchester-New York: Manchester University Press. Ανακτήθηκε από: https://library.oapen.org/bitstream/id/cf85c3ca-91d3- 47f3-86a4-295ad28bd736/Memory%20and%20popular%20%20lm.pdf. Ημ. Πρόσβασης 28/01/2020
Metzger, S. A. (2010). Maximizing the Educational
Power of History
Movies in the Classroom, The
Social Studies, 101:3, 127-136, DOI: 10.1080/00377990903284047
Ma’ruf K, O. (2014). The Representation of Persians as Villains in
a Movie ‘300’:
An Analysis of Orientalism Perspective by Edward Said. Passage 2(3),
82-90. Ανακτήθηκε από: https://ejournal.upi.edu/index.php/psg/article/view/21172
Nisbet, G. (2006). Ancient Greece in film and popular culture. Greece and Rome live. Exeter: Bristol Phoenix. Ανακτήθηκε από: https://bmcr.brynmawr.edu/2008/2008.02.31
Prince, S. (2009). Firestorm: American Film in the Age of Terroris. Chichester: Columbia University Press.
Russell J. (2007). The Historical Epic and Contemporary Hollywood: From Dances with Wolves to Gladiator. New York and London: Continuum.
Sorlin, P. (1980). The Film in History: Restaging the Past. Totowa: Barnes and Noble.
Sanello, F. (2003). Reel vs Real: How Hollywood Turns Fact into Fiction. Lanham: Taylor Trade.
Ηλεκτρονικές πηγές
https://www.newyorker.com
https://www.iefimerida.gr
https://www.kathimerini.gr
https://theconversation.com
https://ermiss.blogspot.com
https://iep.utm.edu/justwar
https://www.lifo.gr
https://clioturbata.com
https://clioturbata.com
https://bmcr.brynmawr.edu
https://www.rogerebert.com
http://content.time.com
https://www.eliamep.gr
https://el.wikipedia.org
https://www.mononews.gr
https://chilonas.com
https://olympias.lib.uoi.gr
http://ikee.lib.auth.gr
http:// www.jstor.org
[1] https://theconversation.com/ukraine-war-follows-decades-of-warnings-that-nato-expansion-into-eastern-europe-could-provoke-russia-177999
[2] https://ermiss.blogspot.com/search?updated-max=2022-03-08T14:27:00%2B02:00&max-results=2&start=4&by-date=false
[3] https://iep.utm.edu/justwar/
[5] https://www.lifo.gr/now/world/zelenski-den-theloyme-na-meinoyme-stin-istoria-san-toys-300-spartiates
[6] https://clioturbata.com/%CE%B1%CF%80%CF%8C%CF%88%CE%B5%CE%B9%CF%82/georges-henri-soutou-introduction-to-cold-war/
[7] Οι τρέχουσες ψυχροπολεμικές εξελίξεις Αμερικής και Ρωσίας αναγκάζουν την 1η να επαναφέρει στις κινηματογραφικές αίθουσες το «Top Gun: Maverick» και την σειρά strangerthings 4 με χαρακτηριστικές αναφορές βέβαια για τους ρώσους.
[8]https://www.kathimerini.gr/k/100yk/1060097/eisvoli-sto-irak/ (Ανάκτηση 8/6/2022)
[9] https://el.wikipedia.org/wiki/300_(%CF%84%CE%B1%CE%B9%CE%BD%CE%AF%CE%B1)
[10] https://www.nbcnews.com/id/wbna17599641(Ανάκτηση 8/6/2022)
[11] https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%98%CE%B5%CF%81%CE%BC%CE%BF%CF%80%CF%8D%CE%BB%CE%B5%CF%82 (Ανάκτηση 8/6/2022)
[12] https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%87%CE%B1%CE%B9%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%B9%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%91%CF%85%CF%84%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1 (Ανάκτηση 6/6/2022)
[13] https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%AF%CE%BB%CF%89%CF%84%CE%B5%CF%82 (Ανάκτηση 6/6/2022)
[14] Ιστορικά δεν ήταν μόνο οι 300 αλλά και πολλές χιλιάδες άλλων Ελλήνων καθώς και οι δέκα συνοδοί βοηθοί ανά Σπαρτιάτη πολεμιστή.https://www.mononews.gr/politismos/iroes-den-itan-monon-i-300-i-spartiates-polemistes-pera-apo-to-mitho (Ανάκτηση 5/6/2022)
[15] https://chilonas.com/2013/02/13/httpwp-mep1op6y-kf-2/ (Ανάκτηση 9/9/2022)
[16] https://www.rogerebert.com/reviews/300-2006 (Ανάκτηση 8/6/2022)
[17] http://content.time.com/time/arts/article/0,8599,1598977,00.html(Ανάκτηση 8/6/2022)
[18] https://www.eliamep.gr/wp-content/uploads/2009/03/kyvernisi-bush-kai-o-polemos-sto-iraq_me-diorthwseis.pdf(Ανάκτηση 8/6/2022)
[19]Ό.π.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου